Utwory architektoniczne to szczególna kategoria utworów. Utwory te charakteryzują się specyficznymi cechami, wyróżniającymi je spośród innych kategorii utworów. Jak w żadnych innych utworach ściera się w nich sztuka i technika, elementy estetyczne i funkcjonalne. Jak przy niewielu innych rodzajach utworów w grę wchodzą ograniczenia techniczne, prawne, związane z ochroną środowiska i inne. Między innym dlatego ustawodawca zdecydował się zawrzeć w ustawie o prawie autorskim i prawach pokrewnych szczególne przepisy, dotyczące jedynie utworów architektonicznych

Ustawodawca wyróżnia utwory architektoniczne spośród innego rodzaju utworów, czego konsekwencją jest wprowadzenie szczególnego reżimu ochrony. Innymi słowy, ze względu na dużą specyfikę utworów architektonicznych ustawodawca przewidział szereg szczególnych regulacji. W tym miejscu należy podnieść, iż podobne wyodrębnienie dotyczy utworów audiowizualnych i programów komputerowych, w przeciwieństwie jednak do tych dwóch kategorii utworów, przepisy dotyczące utworów architektonicznych nie zostały wyodrębnione w osobnym rozdziale, ale rozproszono je po całej ustawie. W przypadku utworów architektonicznych szczególna regulacja dotyczy: nadzoru autorskiego, dozwolonego użytku prywatnego oraz obrotu prawami majątkowymi do tych utworów, które to doczekają się odrębnych wpisów.

Jednak również w innych kwestiach, które nie wynikaja bezpośrednio z przepisów szczególnych, specyficzne cechy utworów architektonicznych powodują, że interpretacji przepisów należy dokonywać z uwzględnieniem tych cech. Szczególnie uwidacznia się to w odniesieniu do autorskich praw osobistych, gdzie nieco odmienne spojrzenie na poszczególne problemy jest konieczne. Znajduje to potwierdzenie w zaprezentowanym w doktrynie poglądzie, iż uprawnienia twórcy, związane z poszczególnymi autorskimi prawami osobistymi wyglądają nieco inaczej w poszczególnych dziedzinach twórczości. Każde z uprawnień osobistych twórcy utworu architekotnicznego zostanie szczegółowo opisane niebawem, w następnych wpisach serii Prawa autorskie w ARCHITEKTURZE.

Dziś jedynie zasygnalizuję obszary, gdzie w przypadku utworów architektonicznych kwestie prawnoautorskie kształtują się w specydiczny sposób, odmienny w stosunku do innych kategorii dzieł.

Warto zwrócić uwagę, iż utwory architektoniczne powstają wieloetapowo. Od pierwszych szkiców ukazujących idee, wstępną koncepcję architektoniczną, przez ogólne rysunki, wizualizacje, makiety, projekt budowlany, wykonawczy, aż po realizację i utrwalenia porealizacyjne. Charakterystyczna jest właśnie ta mnogość nośników tego rodzaju utworów. Powstaje pytanie, czy już na poziomie szkicu mamy do czynienia z utworem architektonicznym, a może jedynie z plastycznym? A jeśli to już utwór architektoniczny, to czy projekt budowlany stworzony na podstawie koncepcji to ten sam utwór, czy jego opracowanie? A może w ogóle jedynie inspiracja? Kwestia ta ma niebagatelne znaczenie co do ustalenia, czy do kontynuacji prac przez inny podmiot potrzebna jest czyjaś zgoda.

Wiemy, że twórcą może zostać każda osoba fizyczna. Czy jednak w przypadku utworów architektonicznych to stwierdzenie będzie zawsze prawdziwe? Zgodnie bowiem z przepisami prawa budowlanego projekt budowlany może zostać stworzony jedynie przez osobę posiadającą odpowiednie uprawnienia budowlane. Również w zakresie domniemanie autorstwa ze względu na oznaczenie autorstwa na egzemplarzach utworu w przypadku architektury sprawia pewne problemy. W tabelki wpisuje się zazwyczaj cały zespół projektowy, a często nie wszyscy członkowie uczestniczyli w pracy twórczej. Ograniczenia doznaje również, np. uprawnienie osobiste twórcy do rozpowszechniania utworu anonimowo lub pod pseudonimem.

Niezwykle ciekawym tematem w przypadku utworów architektonicznych jest prawo do integralności, gdzie dochodzi do kolizji uprawnień osobistych twórcy z prawem własności przysługującym inwestorowi (w przypadku budowanego obiektu), bądź właścicielowi (w przypadku zrealizowanego obiektu).

To tylko niektóre kwestie, które postaram się opisać w ramach tej serii. Gdyby któremuś z czytelników do głowy przyszedł jeszcze inny, specyficzny dla utworów architektonicznych problem, proszę śmiało pisać.

Challenge accepted 🙂