Autorskie prawa osobiste chronią nieograniczoną w czasie i niepodlegającą zrzeczeniu się lub zbyciu więź twórcy z utworem. Takie niedbałe sformułowanie przepisu stwarza problemy interpretacyjne, przede wszystkim z precyzyjnym określeniem rzeczywistego przedmiotu ochrony autorskich prawach osobistych. No bo co to jest ta „więź” i jak można ją naruszyć?

Zacznę właśnie od przemiotu ochrony, czyli odpowiedzi na pytanie, co podlega ochronie, jeśli chodzi oczywiście o autorskie prawa osobiste.

Nie wdając się w szczegóły i meandry teorii prawa ograniczę się do przytoczenia stanowiska, które wydaje mi się słuszne. Zgodnie z nim przedmiotem tym jest jedno autorskie dobro osobiste, opisane jako więź twórcy z utworem, czyli relacja między twórcą, a stworzonym przez niego dziełem. Dobro to chronione jest właśnie przez autorskie prawa osobiste, w szczególności te wymienione w art. 16 pr. aut. Na marginesie tylko dodam, iż zgodnie z poglądem przeciwnym autorskie prawa osobiste chronią większą liczbę autorskich dóbr osobistych, odpowiadających poszczególnym niemajątkowym interesom twórcy. Teoria, teoria, teoria…

Jaki jest natomiast charakter tych praw? I znów, jak to w prawie bywa, w doktrynie wykształciły się dwa stanowiska. Zgodnie z pierwszym prawa te podpadają pod zakres „twórczości naukowej i artystycznej”, wymienionej jako jedno z dóbr osobistych w art. 23 Kodeksu Cywilnego. Autorskie prawa osobiste byłyby więc wycinkiem, częścią dóbr osobistych powszechnego prawa cywilnego. Zwolennicy stanowiska przeciwnego uważają natomiast, iż są to odrębne dobra, chronione na gruncie ustawy pr. aut., natomiast pod pojęciem „twórczości naukowej i artystycznej” z art. 23 KC, kryją się pozostałe dobra związane z twórczością, które nie podlegają ochronie prawno-autorskiej. W literaturze przedmiotu dominuje pierwszy pogląd. Został on podparty orzeczeniem Sądu Najwyższego z 3 września 1998 r., gdzie niejako potwierdzono, iż „zgodnie z dominującym poglądem, przewidziana w art. 23 i 24 k.c. ochrona obejmuje również autorskie dobra osobiste” (orzeczenie SN z dnia 3 września 1998 r., sygn. akt I CKN 818/97, Lex nr 34231). IMHO pogląd ten jest błędny, a autorskie  prawa osobiste to odrębne dobra i nie podpadają pod zakres art. 23 KC. Uciekając od męczącej niektórych teorii prawa wskażę tylko, iż przecież my prawnicy wiemy, że dobra osobiste wymienione w art. 23 KC wygasają wraz ze śmiercią danej osoby (trwa jedynie ochrona czci), natomiast autorskie prawa osobiste wręcz przeciwnie, niegdy nie wygasają.

Pytań ciąg dalszy, jednak już bardziej praktycznych.

Jakie uprawnienia przysługują twórcy?  Sporów doktrynalnych ciąg dalszy. Mianowicie, czy ustawa pr. aut. wprowadza zamknięty, czy otwarty katalog autorskich praw osobistych? Według pierwszego poglądu ustawa wprowadza zamknięty katalog, gdzie najważniejsze autorskie prawa osobiste zamieszczone zostały w przykładowym wyliczeniu w art. 16 pr. aut., a pozostałe w innych przepisach ustawy. Natomiast według poglądu przeciwnego ustawodawca wprowadził w ustawie katalog otwarty, jej przepisy określają najważniejsze autorskie prawa osobiste, a pozostałe kreowane są przez orzecznictwo sądów powszechnych. Szczegółowe omówienie argumentów przemawiających za przedstawionymi stanowiskami nadaje się jednak bardziej na naukową rozprawę, a nie na bloga (i tak już za dużo tutaj teorii). Ograniczę się zatem do stwierdzenia, iż w doktrynie dominuje pogląd mówiący o zamkniętym katalogu ustawowym. Wszelkie niematerialne wartości związane z autorstwem dzieła chronione są zatem przez ustawę pr. aut.

 W art. 16 pr. aut. ustawodawca zawarł katalog najistotniejszych autorskich praw osobistych. W katalogu znalazły się uprawnienia do:

  • autorstwa utworu,
  • oznaczenia go swoim nazwiskiem lub pseudonimem albo udostępnienia go anonimowo,
  • nienaruszalności treści i formy oraz rzetelnego jego wykorzystania,
  • decydowania o pierwszym udostępnieniu go publiczności,
  • sprawowaniu nadzoru nad korzystaniem z utworu.

Pozostałe autorskie prawa osobiste uregulowane zostały w innych przepisach ustawy.

Kiedy i na czyją rzecz powstają? Prawa te powstają równocześnie z utworem, a więc w momencie jego ustalenia. Powstają zawsze na rzecz twórcy, który nie może się ich zrzec, ani nie może ich zbyć. Możliwe jest natomiast zobowiązanie się twórcy do niewykonywania danego, przysługującego mu, prawa osobistego związanego z danym utworem wobec oznaczonej osoby. Przyjmuje się także, iż dopuszczalne jest wyrażenie zgody na wykonywanie określonego prawa osobistego twórcy w jego imieniu przez osobę trzecią oraz, w przypadku niektórych praw osobistych, umowne udzielenie zgody na działania, które w braku zgody twórcy oznaczałoby naruszenie autorskich praw osobistych. Należy jednak pamiętać o zasadzie, według której w przypadku niektórych dóbr osobistych zgoda uprawnionego nie powoduje, iż określone działanie osoby trzeciej staje się zgodne z prawem. Jeśli chodzi o autorskie prawa osobiste wydaje się, iż zasada ta powinna działać przede wszystkim w odniesieniu do autorstwa utworu.

Ochrona autorskich praw osobistych nie jest ograniczona w czasie i nigdy nie wygasa. Jak można się domyślać, w praktyce zaobserwować można osłabienie intensywności tej ochrony po śmierci twórcy. Zasadą jest, iż jeśli twórca nie wyraził innej woli, do wykonywania autorskich praw osobistych zmarłego twórcy oraz do wystąpienia z powództwem o ich ochronę uprawniony jest jego małżonek, a w jego braku kolejno: zstępni, rodzice, rodzeństwo, zstępni rodzeństwa oraz stowarzyszenie twórców właściwe ze względu na rodzaj twórczości lub organizacja zbiorowego zarządzania prawami autorskimi lub prawami pokrewnymi, która zarządzała prawami autorskimi zmarłego twórcy.

W przypadku wystąpienia współautorstwa autorskie prawa osobiste powstają odrębnie wobec każdego współautora. Inaczej niż w przypadku autorskich praw majątkowych, nie mogą one zostać objęte wspólnością.W związku z tym pojawia się problem związany z wykonywaniem uprawnień względem całego wspólnego utworu. Niektóre uprawnienia mogą być wykonywane samodzielne, np. w sprawie ujawnienia swojego autorstwa, w przypadku innych konieczna jest jednomyślność współtwórców. Wobec jej braku, na wniosek każdego z nich sąd może rozstrzygnąć konflikt związany z wykonywaniem „nakładających się” praw współautorów. Twórcy, podejmując się wspólnej pracy nad dziełem, powinni być świadomi tego, iż w pewnym stopniu muszą ograniczyć swoją indywidualność. Współpraca przy tworzeniu dzieła i ograniczenia z tym związane siłą rzeczy rozciągają się również na współpracę przy wykonywaniu praw autorskich do powstałego utworu jako całości.

Na dziś wystarczy. W następnej części wpisu poruszona zostanie tematyka ochrony autorskich praw osobistych.